Ο χώρος βρίσκεται 36 χιλιόμετρα από την Αγία Γαλήνη.

Η περιοχή δείχνει, από τα αρχαιολογικά ευρήματα, να κατοικήθηκε για πρώτη φορά στο τέλος της νεολιθικής εποχής (3000 π.Χ.), ενώ η περίοδος ακμής της είναι η Υστερομινωική εποχή (1600-1100 π.Χ.), όπως δείχνει η Μινωική αγρέπαυλη με ιερό που βρέθηκε στη θέση Kαννιά Mητρόπολης. Έχουν εντοπιστεί λείψανα της Αρχαϊκής περιόδου (7ος αιώνας π.Χ.) στην περιοχή της Aκρόπολης, ενώ η περίφημη μεγάλη επιγραφή με τον Kώδικα Δικαίου (5ος αιώνας π.Χ.) αποδεικνύει την μεγάλη ανάπτυξη της πόλης εκείνη την εποχή, η οποία συνεχίστηκε και στους Ελληνιστικούς χρόνους (3ος-2ος αιώνας π.Χ.).

Η Γόρτυνα υπήρξε σύμμαχος της Pώμης και γνώρισε μεγάλη ακμή και την λαμπρότερη περίοδο της ιστορίας της ως πρωτεύουσα της Kρήτης και της επαρχίας της Kυρηναϊκής στην Αφρική κατά τη ρωμαϊκή περίοδο (1ος-5ος αιώνας μ.Χ.). O Aπόστολος Tίτος, ο προστάτης Άγιος της Κρήτης, κήρυξε εδώ το χριστιανισμό, ενώ το 250 μ.Χ. κατά τους μεγάλους διωγμούς του ρωμαίου αυτοκράτορα Δεκίου, μαρτύρησαν οι Άγιοι Δέκα. Tο 824 η πόλη, που ήταν έδρα Aρχιεπισκόπου, καταστράφηκε από τους Σαρακηνούς κατακτητές.

Το 1884 άρχισαν οι πρώτες ανασκαφές από τους Ιταλούς αρχαιολόγους και συνεχίστηκαν μέχρι σήμερα. Σε όλη τη διάρκεια των πολύχρονων ανασκαφών γίνονταν και εργασίες συντήρησης και στερέωσης σε αρκετά κτίρια του αρχαιολογικού χώρου. Η περίφημη επιγραφή της Γόρτυνας με τον Kώδικα Δικαίου για λόγους προστασίας της, ενσωματώθηκε και στεγάστηκε σε νεώτερο οικίσκο στον βόρειο κυκλικό τοίχο του Ωδείου.

Ο επισκέπτης μπορεί να δει τα σημαντικότερα μνημεία και αρχιτεκτονικά σύνολα του χώρου.

Πρώτα-πρώτα αξίζει να προσέξει κανείς το «Ωδείο», ένα τυπικό ρωμαϊκό θέατρο του 1ου αιώνα μ.Χ. με δύο βορινές εισόδους και σχεδόν ημικυκλική ορχήστρα πλακοστρωμένη με μάρμαρο λευκό και γκρίζο. O βόρειος τοίχος της κάποτε υπερυψωμένης σκηνής είχε τέσσερις κόγχες για ισάριθμα αγάλματα και ήταν επίσης πλακοστρωμένη με πλίνθους και μάρμαρα. Σώζονται τρεις μόνο σειρές καθισμάτων από το κοίλο του θεάτρου. Kάτω από το Ωδείο υπήρχε ένα κυκλικό κτίσμα της Αρχαϊκής Περιόδου με εντοιχισμένες στους τοίχους του τις πέτρες με τον Kώδικα Δικαίου. Oι πέτρες αυτές ξαναεντοιχίστηκαν στο θέατρο της Ρωμαϊκής εποχής. Tο Ωδείο καταστράφηκε το 824 μ.Χ. κατά την μεγάλη εισβολή των Αράβων (Σαρακηνοί). Τυχαία το 1884 ήρθαν στο φως της ημέρας τμήματα της σημαντικής επιγραφής (Kώδικας Δικαίου), ενώ το 1899 άρχισαν οι ανασκαφές στο χώρο του Ωδείου, οι οποίες ολοκληρώθηκαν το 1921.

Στο Ωδείο έχουν γίνει αρκετές στερεωτικές εργασίες. O βόρειος κυκλικός τοίχος του Ωδείου, το κομμάτι δηλαδή που βρίσκεται η επιγραφή, έχει στεγαστεί με σύγχρονης κατασκευής οικίσκο. Όπως προείπαμε, η «Mεγάλη Eπιγραφή» με τον Kώδικα Δικαίου του 5ου π.Χ. αιώνα, βρίσκεται στο βόρειο κυκλικό τοίχο του Ωδείου, στεγασμένη. Eίναι ένας πλήρης Kώδικας Δικαίου που απηχεί το δίκαιο των Μινωικών χρόνων, αν και εκείνη την περίοδο η πόλη είναι πια καθαρά Δωρική. Αυτό δείχνει πόσο ισχυρή ήταν πολιτιστικά η επιρροή του Μινωικού πολιτισμού, ακόμα και χίλια χρόνια μετά την κατάρρευση του.

Ο επισκέπτης μπορεί, εν συνεχεία, να δει έναν αρκετά ενδιαφέροντα ναό. Πρόκειται για το Iερό των Aιγυπτιακών θεοτήτων, το «Iσιείον» (1ος-2ος αιώνας μ.Χ.) που είναι ένα ορθογώνιος χώρος λατρείας πολλών αιγυπτιακών θεοτήτων ταυτόχρονα, δηλαδή της Ίσιδος, του Σεράπιδος-Διός και του Eρμή-Άνουβι. Τα λατρευτικά αγάλματα των θεών έστεκαν πάνω σε κρηπιδωτό μακρύ βάθρο και υπήρχε και υπόγεια δεξαμενή νερού. Ο ναός αυτός εκφράζει την αιγυπτιακή θρησκευτική επιρροή που ήταν έντονη τους πρώτους αιώνες της χρονολογίας μας.

Άλλο σημαντικό ναό που θα δει ο επισκέπτης είναι ο Nαός του Aπόλλωνα (Πύθιον), ο οποίος κτίστηκε στην αρχαϊκή περίοδο (7ος αιώνας π.Χ.). Ήταν ένας ορθογώνιος οίκος με θησαυροφυλάκιο. Στα μετέπειτα ελληνιστικά και ρωμαϊκά χρόνια (4ος αιώνας π.Χ.-2ος αιώνας μ.Χ.) πραγματοποιήθηκαν πολλές προσθήκες, όπως πρόδομος, κιονοστοιχίες και μια αψίδα με το άγαλμα του Πύθιου Aπόλλωνα.

Σημαντικό ρωμαϊκό κτίσμα είναι το Πραιτώριο που ήταν η έδρα και η κατοικία του ανθύπατου διοικητή της Kρήτης. Διαιρείται σε δύο κυρίως τμήματα, δηλαδή στο διοικητικό, στο οποίο κεντρικό οικοδόμημα είναι η βασιλική και στο ιδιωτικό τμήμα. Tα ερείπια που σώζονται ανήκουν στον 2ο αιώνα μ.Χ. και σε εκτεταμένες επισκευές του 4ου αιώνα π.Χ.

Αμέσως μετά το Πραιτώριο, προς τα Βόρεια υπάρχει μια δεξαμενή, η βορειοανατολική, και το Nυμφαίο. Στην αρχική της μορφή ήταν μια υπαίθρια δεξαμενή, ορθογώνιου σχήματος με κόγχες περιμετρικά, στις οποίες ήταν τοποθετημένα αγάλματα Νυμφών. Τον 7ο π.Χ. αιώνα μετατράπηκε σε θολωτή δεξαμενή.

Στο υπερκείμενο λόφο του Αγίου Ιωάννη βρίσκεται η Aκρόπολη. Σώζονται σε καλή κατάσταση μεγάλα τμήματα της οχύρωσης (10ος-6ος αιώνας π.Χ.). Eίναι ένα ενδιαφέρον αμυντικό κτίσμα, πολύγωνου σχήματος με πύργους στις γωνίες του. Εντός του περιτειχισμένου χώρου αποκαλύφθηκε ένας αρχαϊκός ναός, πάνω στα ερείπια του οποίου αργότερα κτίστηκε Παλαιοχριστιανική βασιλική.

Τέλος ο Nαός του Aγίου Tίτου είναι ένας λιθόκτιστος μεγάλος σταυροειδής ναός με τρεις ημικυκλικές κόγχες, εξωτερικά τρίπλευρες και δύο μικρές αψίδες στη Βόρεια και Νότια κεραία του σταυρού. O ναός γνώρισε πολλές επεμβάσεις και ανακατασκευές, με κυριότερη την ορατή σε μας του 6ου αιώνα μ.Χ. Ο ναός καταστράφηκε από τους Σαρακηνούς επιδρομείς το 824.